Hoe Luthers geschriften antisemitische catechismus werden
Uit een artikel van Emmanuel Van Lierde
De verhouding van Maarten Luther tot de joden blijft een heikele kwestie. Boeken blijven over het onderwerp verschijnen en lezingen erover lokken veel volk.
Het antisemitisme behoort tot de zwarte bladzijden uit de geschiedenis van het christendom. Door de eeuwen heen werden joden afgeschilderd als Godsmoordenaars en die negatieve beeldvorming voedde de afkeer. Historicus Bart Wallet publiceerde onlangs nog het vlot verkopende boek Christendom en antisemitisme over twee eeuwen confrontatie tussen joden en christenen. Een hoofdstuk over Maarten Luther kon niet ontbreken. Toonaangevend blijft het standaardwerk Luthers Juden van de Duitse kerkhistoricus Thomas Kaufmann.
Bekering
Kaufmann was afgelopen najaar te gast bij het Instituut voor Joodse Studies en het Universitair Centrum Sint-Ignatius Antwerpen waar hij 150 toehoorders wegwijs maakte in Luthers visie en de receptie ervan in de 19de en 20ste eeuw. Een eerste vaststelling is dat het gebied waar Luther leefde, vrij was van joden en hij in zijn leven amper ontmoetingen met joden heeft gehad. De reformator vond het niet zo vreemd dat de joden zich tot dan toe niet bekeerd hadden. Omdat de rooms-katholieke kerk zo ontspoord was, kon ze hen alleen afstoten van het christelijke geloof. Maar met het naderen van het einde der tijden en de doorbraak van de Reformatie, zouden ze wel christen worden. Dat dit niet gebeurde, zette Luther ertoe aan hun koppigheid te veroordelen en sancties tegen de joden te bepleiten. Nogmaals beklemtoonde Kaufmannn dat de reformator zich met zijn geschriften niet tot de joden zelf richtte, maar tot de christenen. Zij moesten hun Verlosser omarmen en Luther hoopte op een homogeen christelijk Duitsland. Hij wilde “ketterse ideeën” uitbannen, zodat ze geen slechte invloed konden hebben op de christenen. “Zijn enige zorg was dat de mensen Christus zouden erkennen.”
Politieke recuperatie
Volgens Kaufmann werd de visie op het jodendom van de latere Luther lang geminimaliseerd. Pas in een pamflet van 1882 of ’83 wordt de reformator afgeschilderd als de eerste antisemiet. Het leidt tot het heruitgeven van zijn Judenschriften. Vanaf dan wordt zijn gedachtegoed steeds meer een wapen tegen de joden, met als driest hoogtepunt het misbruik ervan door het nazisme. Luther werd politiek gerecupereerd om het beleid en de daden van het Derde Rijk goed te praten. “We kunnen niet ontkennen dat er kiemen voor antisemitisme in zijn werk staken waardoor Luther effectief kon uitgroeien tot een boegbeeld van de jodenhaat. De enige remedie bestaat erin de context en de adressanten (de christenen) van zijn oeuvre te zien”, besluit Kaufmann.
